مسمومیت با سرب؛ پیشگیری، آزمایش و علائم

مسمومیت با سرب؛ پیشگیری، آزمایش و علائم

مسمومیت با سرب هنگامی ایجاد می شود که سرب طی ماه ها یا سال ها در بدن وارد شود. حتی مقادیر کم آن می تواند باعث ایجاد مشکلات سلامتی جدی شود.  کار در معادن سرب و روی، ذوب و پالایش سرب، بازیافت سرب، بازیافت قطعات فلزی، الکترونیکی و باطری های فرسوده، ساخت باطری های سربی، شیشه و کریستال های سربی، ساخت و استفاده از رنگ دانه ها، رنگ ها و لعاب های سربی، سازندگان گلوله و مهمات، ساخت پلاستیک و لاستیک، نقاشان صنعتی و ساختمانی، تعمیرکاران اتومبیل، کارگران تعمیر و نگهداری پل ها و سازه های فلزی،کارگران ساختمانی،آموزش تیراندازی و تیرانداز ها، لوله کش ها و متصل کنندگان لوله ها، افسران پلیس، تعمیرکاران رادیاتور، اپراتورهای زباله سوز، جوشکاران استیل، تراشیدن رنگ های قدیمی حاوی سرب از روی سطوح با هوای فشرده، کاردک و یا سوزاندن، لحیم کاری در گروه مشاغل با تماس معنی دار باگرد و غبار، فیوم و بخارات سرب محسوب می شوند.

پیشگیری از مسمومیت با سرب با کنترل تماس

کنترل تماس به معنای استفاده از اقدامات مؤثر برای حذف و یا کاستن از ریسک تماس با سرب و در نتیجه مسمومیت با سرب است. در این مسیر هدف اصلی حذف هر گونه ریسک های بهداشتی ناشی از تماس با سرب است. همچنین در جاهایی که حذف تماس امکان پذیر نباشد می بایست ریسک تماسی را با توجه به شدت خطر، اطلاعات در اختیار، در دسترس بودن روش های کنترلی، هزینه های حذف و یا اصلاح ریسک تا پایین ترین حد ممکن عملی کاهش داد. در برخی از موقعیت ها نیاز به استفاده همزمان از دو یا چند اقدام کنترلی برای حذف و یا کاستن از ریسک مواجهه است. اقدامات کنترل ریسک باید به عنوان جزئی از فرایند طراحی و یا به عنوان جزئی از تغییرات در محیط کار در نظر گرفته شود از اینرو اعمال آنها پس از انجام تغییرات در محیط کار توصیه نمی شود. کارفرما باید مطمئن شودکه تماس کارگران با سرب کنترل شده و در جاهایی که به دلایل فنی یا عملیاتی امکان پذیر نیست، تا حد امکان کنترل شده است.

بهترین اولویت کنترلی، جلوگیری از انتشار و در غیر اینصورت به حداقل رسانی انتشار سرب به هوای تنفسی می باشد. به این منظور ابتدا باید اقدام به نمونه برداری هوا کرد، در صورتی که غلظت سرب در هوا بیش از حد عمل توصیه شده بود و یا اگر تماس از هر راهی منجر به افزایش غلظت سرب درخون کارگران شده بود نیاز به ارائه برنامه کنترل تماس است.

اگر غلظت سرب در هوای تنفسی کمتر از حد مجاز تماس شغلی باشد یا غلظت به طور اتفاقی بیشتر از حد مجاز تماس شغلی شده باشد ولی بلافاصله علت افزایش غلظت مشخص و با اجرای اقدامات اصلاحی، وضعیت اصلاح شده تلقی می شود و نیازی به استفاده از روش های کنترلی نمی باشد. به منظور دستیابی به کنترل مناسب، قبل از هر چیز باید با تمامی فرایندهایی که منجر به انتشار و تماس با سرب می شوند، آشنا شد. در بسیاری از فرایندها، نظیر ساخت لوله های پی وی سی، لایه برداری رنگ های قدیمی و یا آنالیز حرارتی نمونه های سنگ در محیط های آزمایشگاهی انتظار استفاده از سرب نمی رود ولی با اندکی بررسی فرایند و یا بررسی متون علمی متوجه می شویم که از سرب استفاده می شود.

روش های کنترل تماس با سرب به ترتیب اولویت عبارتند از حذف، جایگزینی، جداسازی و کنترل های مهندسی که به صورت ترکیب با هم نیز قابل استفاده هستند. پس از اعمال کنترل های فوق  ریسک های باقیمانده با بهره گیری از کنترل های اجرایی و در نهایت با استفاده از تجهیزات حفاظت فردی و رعایت بهداشت فردی کنترل خواهند شد. در ادامه روش‌های کنترل تماس جهت کاهش احتمال مسمومیت با سرب توضیح داده می‌شود.

حذف سرب از فرایند

مؤثرترین و بهترین روش حفاظت از سلامتی کارگران حذف سرب از فرایند می باشدکه سبب می شود کار در محیطی فاقد ریسک و خطر تماس با سرب انجام شود. برای مثال، استفاده از رادیاتورهای آلومینیومی با مخزن پلاستیکی در صنعت خودروسازی به جای استفاده از رادیاتورهای مسی با مخزن لحیم کاری شده با سرب، استفاده از پایدار کننده های کلسیم/ روی به جای پایدار کننده های با پایه سرب در محصولات پی وی سی مثال هایی از حذف سرب از فرایند تولید و محصول محسوب می شوند.

جایگزینی جهت پیشگیری از مسمومیت با سرب

سرب در گروه سرطانزای انسانی احتمالی و با اثرات احتمالی بر دستگاه تولید مثل طبقه بندی شده است، از اینرو جایگزینی مواد کم خطر تر باید در اولویت قرار گیرد، در غیر این صورت باید مصرف سرب را تا کمترین حد منطقی کاهش داد. کارفرمایان بایستی در اولین فرصت نسبت به جایگزینی مواد حاوی سرب با مواد فاقد سرب اقدام کنند در غیر این صورت از مواد حاوی سرب کمتر یا حاوی ترکیبات سربی با حلالیت پایین تر استفاده کنند. به این ترتیب خطرات بهداشتی ناشی از تماس با سرب حذف و یا به حداقل خواهند رسید. جایگزینی یاتاقان های سربی با یاتاقان های ساخته شده بر پایه قلع، جایگزینی رنگ سفید پایه سربی با رنگ سفید پایه دی اکسید تیتانیوم، جایگزینی رنگ های حاوی %20 سرب با رنگ های حاوی %2 سرب، استفاده از لعاب پایه سربی به شکل دوغابه به جای استفاده از مواد پودری به منظور کنترل انتشار گرد و غبار نمونه ای از روش های جایگزینی محسوب می شوند. پیش از انجام جایگزینی، بایستی اطمینان حاصل شودکه مواد جدید مشکلات بهداشتی جدی تری نسبت به سرب ایجاد نمی کنند.

کنترل های مهندسی

در محیط های کاری که کارگران حداقل به مدت 30 روز در سال در معرض تماس با گرد و غبار سرب در غلظت هایی بالاتر از حد مجاز هستند، کارفرما می بایست با بهره گیری از کنترل های مهندسی اقدام به کاستن از غلظت سرب در هوای تنفسی به کمتر از 200 میکروگرم در متر مکعب هوا کند. این کار باعث کاهش احتمال مسمومیت با سرب می‌شود. در غلظت های کمتر از 200 میکروگرم در متر مکعب هوا می توان به منظور کاستن از غلظت به کمتر از حد مجاز50 میکروگرم در متر مکعب هوای تنفسی از ترکیبی از کنترل های مهندسی، اجرایی و ماسک های تنفسی استفاده کرد. اجرای کنترل های مهندسی نیازمند بررسی دقیق فرایندهای تولید بوده و در مواردی توجیه دارد که امکان جایگزینی سرب و مواد حاوی سرب با ترکیبات کم خطر تر وجود ندارد. کنترل های مهندسی از نوع کنترل های فیزیکی هستند که با کنترل انتشار آلودگی در نزدیک ترین نقطه به منبع مانع از از انتشار گرد و غبار، فیوم و یا میست به محیط کار و بالطبع باعث کاستن از تراز آلودگی محیطی و تماس های کارگری می شوند.

اصلاح فرایند

در برخی از موقعیت ها با اصلاح فرایند می توان به نحو مؤثری از تولید و انتشارگرد و غبار و فیوم های سرب به محیط کار و مسمومیت با سرب را کاهش داد. برخی از مهمترین روش های اصلاح فرایند به شرح زیر می باشند:

-استفاده از روش های کاری مرطوب جهت کاهش احتمال مسمومیت با سرب

-لایه برداری رنگ های سربی قدیمی با آب تحت فشار به جای شعله و کاردک

-نظافت محیط کار به روش های مکشی و یا روش های مرتبط

-بریدن سرب یا فلزات حاوی سرب با اره یا وسایل برشی سرد به جای برش کاری با ترچ هوا

-برش یا قوس الکتریکی

-استفاده از سرب به شکل امولسیون، دوغاب و یا خمیر

-کنترل دمای مذاب به کمتر از 450 درجه سانتیگراد وکاهش معنی دار در انتشار فیوم های سرب

-محصور سازی کامل سرب، مواد حاوی سرب و یا آلوده به سرب در بشکه ها و کیسه های غیر قابل نفوذ و غیر قابل نشتی و استفاده از این منابع در شرایط تهویه موضعی

-مرطوب سازی سرب در فرایندهای آسیاب خیس و یا فرایندهای تولید خمیر

-مرطوب سازی کف کارگاه و سطح میزهای کار که بر روی آنها فعالیت هایی نظیر تولید خمیر، اندود سازی سطوح تیغه های باطری ها با خمیر انجام می شود. کارایی این روش فقط تا زمانی که سطوح مرطوب هستند می باشد و پس از آن انتشار گرد و غبار افزایش می یابد.

 استفاده از روش مرطوب در موارد زیر ممنوع است:

-در کنار کوره ها بواسطه احتمال ایجاد خطر انفجار

-در مجاورت مواد سربی حاوی آرسنیک و آنیموان که منجر به تولید گازهای آرسین و آستیبین می شود

کنترل های اجرایی برای کاهش مسمومیت با سرب

این کنترل ها در واقع سیستم های کاری هستند که نقش مکمل در پیشگیری و یا کاستن از ریسک تماس با سرب دارند. در صورتی که با اجرای سایر روش های کنترلی باز هم برخی از خطرات کنترل نشده و مقداری ریسک باقیمانده در محیط وجود داشته باشد کنترل های اجرایی توجیه پیدا می کنند. اطلاعات، دستورالعمل ها و آموزش جهت پیشگیری از مسمومیت با سرب، نظافت مناسب محیط کار، طراحی مناسب محیط کار، محل های شستشو و دوش، غذاخوری تمیز و محل استراحت جدای از محیط کار، فرایندهای کار ایمن، تعمیر و نگهداری مناسب، چرخش شغلی، تغییر در الگوهای کاری، ممانعت از اضافه کار کارگران، علائم و نشانه ها، زمان بندی کارها، به کار گیری برنامه مراقبت پزشکی در گروه کنترل های اجرایی قابل بررسی هستند.

حد مجاز سرب چقدر است؟

برای پیشگیری از مسمومیت با سرب باید حد مجاز سرب را بدانید. حد تماس شغلی برای تماس تنفسی با سرب و ترکیبات معدنی سرب در طی یک شیفت کاری 8 ساعته، 51 میکروگرم در متر مکعب هوا می باشد. کمیته فنی بهداشت حرفه ای کشور و سایر سازمان های معتبر بین المللی، حد مجازی برای مواجهه تماسی کوتاه مدت و سقفی با سرب ارائه نداده اند.

زمان واکنش

برای آلکیل های سرب زمان تعریف نشده ولی برای ترکیبات معدنی سرب سطح عمل به شرح زیر می باشد:

الف-غلظت سرب در هوا ۳۰ میکروگرم سرب در متر مکعب هوا برای هشت ساعت تماس تنفسیبدون نیاز به استفاده از ماسک تنفسی

ب- غلظت سرب در خون

– زنان جوان مستعد بارداری: 25 میکروگرم در ۱۰۰ میلی لیتر خون

– سایر کارگران: ۵۰ میکروگرم در ۱۰۰ میلی لیتر خون

زمان خروج از کار

در خصوص زمان خروج از کار برای گروه های مختلف کاری در معرض تماس با سرب فلزی و ترکیبات معدنی لازم است موارد زیر درنظر گرفته شود:

الف- غلظت سرب در خون برای سرب و ترکیبات معدنی سرب:

– زنان جوان مستعد بارداری: ۰/۹۷ میکرومول در لیتر یا ۲۰ میکروگرم در دسی لیتر

– زنان باردار و شیرده: ۰/۷۲ میکرومول در لیتر یا ۱۵ میکروگرم در دسی لیتر

– سایر کارگران: ۲/۴۱ میکرومول در لیتر ۵۰ میکروگرم در دسی  لیتر

ب- غلظت سرب در ادرار برای الکیل های سرب:

– زنان جوان مستعد بارداری: ۲۵ میکروگرم سر به ازای هر گرم کراتینین ادرار

– سایر کارگران بالغ: ۱۱۰ میکروگرم سرم به ازای هر گرم کراتینین ادرار

در خصوص ارزیابی موجهه با تکیبات آلکیل سرب، غلظت کل سر ادرار به ازای غلظت کراتینین مورد بررسی قرار می‌گیرد تا اختلاف در حجم های ادرار مختلف اصلاح شود.

ارزیابی ریسک جهت پیشگیری از مسمومیت با سرب

به منظور حصول به الزامات بهداشتی و بهبود کیفیت شرایط محیط کار نیاز به شناسایی مخاطرات شغلی در قالبی نظام مند به نام ارزیابی ریسک می باشد. در محیط های کاری که حداقل پنج نفر مشغول به کار با سرب و مواد حاوی سرب هستند، انجام ارزیابی ریسک ضروری است. بر این اساس اشتغال به کار در محیط های با احتمال تماس با سرب ممنوع است مگر اینکه ارزیابی ریسک انجام شده و تأیید شود که خطر خاصی سلامتی کارگران را تهدید نمی کند و یا اینکه خطراتی وجود دارد ولی با بهره گیری از اقدامات کنترلی شرایط محیطی به نحو مناسبی ایمن شده اند.

هدف از ارزیابی ریسک تصمیم گیری در خصوص تماس های کارگران است. تصمیم گیری در این زمینه که آیا تماس های کارگران از حد توصیه شده فراتر است و آیا نیازی به انجام اقدامات اصلاحی هست یا کنترل های موجود کفایت می کنند. در قالب برنامه ارزیابی ریسک مخاطرات بهداشتی شناسایی شده و با اجرای اقدامات اصلاحی، متناسب با هر یک از مخاطرات، محیط کار ایمن و بهداشتی خواهد شد. جهت انجام ارزیابی مناسب، استفاده از خدمات مشاوره ای تخصصی افراد صاحبنظر در زمینه ایمنی و بهداشت ضروری است.

علائم مسمومیت با سرب چیست؟

نشانه‌های مسمومیت با سرب عبارتند از:

-فشار خون بالا

-درد مفاصل و عضلات

-مشکلات حافظه یا تمرکز

-سردرد

-درد شکم

-اختلالات خلقی

-کاهش تعداد اسپرم و اسپرم غیر طبیعی

-سقط جنین، مرده زایی یا زایمان زودرس در زنان باردار

چگونه مسمومیت با سرب تشخیص داده می‌شود؟

سرب می‌تواند به صورتی غیر قابل تشخیص وارد بدن شده و فرد را آلوده کند. به همین دلیل لازم است در صورتی که در معرض این آلودگی هستید آزمایش سرب خون را که به آزمایش Pb نیز معروف است انجام دهید.

آزمایش سرب خون چیست؟

به طور کلی دو نوع آزمایش سرب خون وجود دارد:

-تست مویرگی (فشار انگشت):‌ آزمایش مویرگی از خون ناشی از زخم انگشت استفاده می‌کند و اغلب به عنوان اولین مرحله یا آزمایش غربالگری برای تعیین وجود سرب در خون و احتمال بروز مسمومیت با سرب استفاده می‌شود. اگر سرب موجود روی پوست نیز در نمونه گرفته شود، نمونه‌های خون مویرگی می‌توانند نتایج بالاتری داشته باشند. به همین دلیل، یک آزمایش مویرگی که سطح سرب خون را بالاتر از مقدار طبیعی نشان می‌دهد، باید توسط یک آزمایش وریدی برای تایید شود.

-آزمایش وریدی (خونگیری): در آزمایش وریدی از خون سیاهرگ بازوی فرد استفاده می‌شود. این تست دقت بیشتری دارد و اعلام نتایج آن ممکن است چند روز طول بکشد.

تفسیر آزمایش سرب خون

چنانچه میزان lead در آزمایش خون کمتر از میزان نرمال باشد به این معنا است که شما مشکلی از جهت آلودگی به سرب ندارید. اما ارقام بالاتر از محدوده طبیعی نشان دهنده این است که شما اخیرا در معرض نفوذ سرب قرار گرفته‌اید. چنانچه میزان بالا بودن نتایج جزئی باشد ممکن است فقط شناسایی منبع سرب و حذف آن تجویز شود. اما مقادیر بالاتر نیاز به درمان دارد.

چنانچه میزان سرب در کودک بالاتر از ۴۵ و در بزرگسال بالاتر از ۸۰ باشد لازم است که حتما تحت روش‌های درمانی قرار گیرند چراکه مسمومیت با سرب رخ داده است. وجود سرب در بدن می‌تواند اثرات جبران ناپذیری بر بدن خصوصا بر رشد کودک و جنین داشته باشد. برای دریافت اطلاعات دقیق‌تر در مورد تفسیر آزمایش سرب خون حتما با پزشک خود مشورت کنید.